„Nú eruð þið vopnaðir og hættulegir“ sagði kennarinn við okkur nemendur sína í lok þjálfunarnámskeiðs í röklegu hugsunarferli sem ég sótti í París fyrir nokkrum árum.
Við höfðum eytt sex dögum í að þjálfa okkur í að beita strangri röklegri greiningu til að greina aðstæður, afhjúpa djúpstæðar orsakir að baki vandamálum, leysa erfið átök og kortleggja traustar framtíðaráætlanir. Vopnaðir, vissulega, en hvers vegna hættulegir?
Aðferðafræðin sem við vorum að læra er byggð á rökhugsun. Hún snýst um að setja saman stórar og flóknar myndrænar greiningar á orsakasamhengi milli atburða og ákvarðana til að greina hvað liggur að baki vandamálunum sem við upplifum eða hvað þarf til að ná tilætluðum árangri. Skýringarmyndirnar sjálfar eru í senn greiningaraðferð og lokaniðurstaða hennar, og þannig eru þær einnig öflugt tæki til að útskýra hvernig við höfum komist að niðurstöðunni. Og greininguna má jafnframt nota til að sannfæra aðra um niðurstöðuna.
Þótt flest okkar hafi getu til að hugsa röklega, höfum við líka tilhneigingu til að forðast það. Of oft er það svo, þegar flókin greining er lögð fram, að svo framarlega sem rökfræðin lítur út fyrir að vera traust og niðurstaðan passar við okkar eigin fyrirframgefnu hugmyndir, höfum við tilhneigingu til að taka hana gilda án umhugsunar, í stað þess að ögra forsendunum.
Jafnvel þótt rökleg greining geti verið frábær leið til að sýna orsakasamhengi, þá er það ekki megintilgangur hennar. Hún er fyrst og fremst hugsuð sem greiningartól, því á endanum er það ferlið við að byggja upp greininguna sem skiptir máli. Og greiningarferlið snýst alls ekki um að sýna fram á hvers vegna forsendur okkar eru réttar. Þess í stað snýst það um að ögra einmitt þessum forsendum. Ef okkur mistekst þetta er líklegt að við sitjum uppi með rangar ályktanir eða rangar ákvarðanir, sama hversu snjöll eða glæsileg greiningin kann að virðast á yfirborðinu.
Rökhugsun er tvíeggjað sverð. Þegar hún er rétt notuð hjálpar hún okkur að greiða úr flækjum og losna við rangar fyrirframgefnar hugmyndir og ryðja þannig brautina í átt að þeim eðlislæga einfaldleika sem á endanum einkennir jafnvel flóknustu kerfi. Þegar hún er rangt notuð getur hún flækt okkur enn frekar í lággróðri rangra forsendna, svo í stað þess að ögra þeim með skýra hugsun og heiðarleika að vopni tökum við þess í stað til við að beita rökfræðinni til að hagræða og réttlæta eigin fyrirframgefnu hugmyndir. Þetta er ástæða þess að sá sem hefur rökhugsun á valdi sínu er bæði vopnaður og hættulegur.
Samkvæmt orðabókinni er rökhugsun (e. reasoning) „… það að draga ályktanir eða komast að niðurstöðum með því að beita skynseminni.” Réttlæting (e. rationalisation) er aftur á móti „… það að færa eitthvað til samræmis við skynsemina eða láta eitthvað virðast skynsamlegt”.
Franski félagsfræðingurinn Jaques Ellul fjallar í hinni þekktu bók sinni Propagandes um tengsl áróðurs og réttlætingar og hvernig sá sem er á valdi áróðurs heldur áfram að réttlæta jafnvel grimmilegustu athafnir og órökréttustu viðhorf sem byggja á honum. „Að því marki sem maðurinn þarfnast réttlætingar, þá veitir áróðurinn hana.“ segir Ellul:
„En á meðan hversdagslegar réttlætingar hans eru viðkvæmar gagnvart efasemdum … eru þær sem grundvallast á áróðrinum óhrekjanlegar og traustar … Slíkur einstaklingur getur réttlætt allt, ekki aðeins fyrri athafnir heldur einnig allt sem hann á eftir að gera í framtíðinni.”
Þannig kemur áróður í veg fyrir að einstaklingurinn hugsi; sviptir hann rökhugsuninni, en hvetur hann til réttlætingar. Sá sem er undir oki áróðurs óttast allt sem gæti fengið hann til að efast um þau viðhorf sem áróðurinn hefur innrætt honum, og réttlætingin er vörn hans gegn þeirri ógn.
Afleiðing áróðurs er heimssýn sem ekki er dregin í efa. En áróður er ekki nauðsynlegt skilyrði fyrir slíkri heimssýn. Eins og David Updegrove gerir grein fyrir í bók sinni Breakthrough to Clear Thinking and Innovation, þá er yfirleitt mjög erfitt að brjóta rótgrónar hugmyndir á bak aftur, og áður en það gerist er gengið afar langt til að útskýra, réttlæta, hagræða til að dylja ósamræmið gagnvart veruleikanum.
Lykillinn að innihaldsríku lífi er skýr hugsun segir Updegrove og vitnar þar í dr. Eli Goldratt. Við erum öll fær um að hugsa skýrt, en við óttumst afleiðingarnar sem það gæti haft. Goldratt talar um fjórar tegundir ótta, ótta við flókin kerfi, ótta við hið óþekkta, ótta við átök og ótta við að missa eitthvað sem er okkur mikilsvert. En til viðbótar þessu er til fimmta tegund ótta, segir Updegrove, og það er óttinn við að lenda í heilögu stríði við kerfið, að ögra forsendunum sem allir aðrir gefa sér og verða ásakaður um villutrú. Það er ekki auðvelt að takast á við þessa síðustu tegund ótta. Það er líklega ein mikilvægasta ástæðan fyrir því að gallaðar hugmyndir geta lifað öldum saman.
Þótt til séu hagnýtar aðferðir til að takast á við þessar mismunandi tegundir ótta þurfum við úthald til að fylgja hugmyndum eftir til enda, og til þess er hugrekki nauðsynlegur eiginleiki. Til að sigrast á fimmtu tegund óttans þurfum við hugrekki til að horfast í augu við ósamræmi, segir Updegrove. Hann heldur áfram:
„Ein ástæða þess að svo erfitt er að hnekkja sumum vísindalegum hugmyndum er sú að fylgismenn þeirra hætta oft að beita hinni vísindalegu aðferð. Þeir viðurkenna mögulega ósamræmi milli kenninga og sönnunargagna, en í stað þess að ögra kjarnakenningunni hunsa þeir gjarna ósamræmið, líkt og það skipti ekki máli, eða byggja upp (stundum hátimbraðar) hliðarkenningar til að útskýra misræmið eða til að fylla í „eyðurnar“.
Það sem Updegrove lýsir hér er réttlæting, hagræðing, það að leita langsóttra útskýringa á ósamræminu í stað þess að nálgast það með skýra hugsun að vopni. Sönn rökhugsun er andstæða réttlætingar og til að sigrast á freistingunni til að réttlæta þurfum við hugrekki, andstæðu óttans.
Tilgangur röklegrar greiningar er að komast að réttum niðurstöðum á grunni strangra rökreglna. Það kostar tíma og fyrirhöfn að læra slíkt, en tíminn og fyrirhöfnin eru ekki stærstu hindranirnar. Stærsta hindrunin er óttinn. Í stað þess að nota réttlætingarrök til að sannfæra aðra um fyrirframgefna niðurstöðu snýst raunveruleg rökhugsun um að ögra sérhverri fyrirfram gefinni hugmynd, sérhverri forsendu, sérhverju orsakasambandi. Hún snýst um að þora að að ögra okkar eigin djúpstæðu sýn á heiminn. Til þess verðum við að sigrast á óttanum. Og til að sigrast á óttanum þurfum við hugrekkið til að velja rökhugsun fremur en réttlætingu.
Birtist fyrst á The Edge of Reason, 23. ágúst 2023
