“Ég er ekki fordómafullur, en …”

Rasismi birtist ekki alltaf í hatursfullum orðum eða ögrandi gjörðum. Hann er ekki aðeins bundinn við þá sem opinberlega segjast vera „á móti útlendingum“. Oft er hann hljóður. Kurteis. Hulinn. Hann kraumar undir yfirborðinu í hversdagslegum aðstæðum og viðteknum viðhorfum – oft án þess að við tökum eftir því sjálf.

Hann birtist í undruninni þegar útlendingur talar íslensku vel.

Í stað þess að gleðjast yfir því að einstaklingur hafi tileinkað sér tungumálið, bregst fólk stundum við með forundran – eins og það sé óvenjulegt eða jafnvel óeðlilegt að aðkomumaður tali íslensku reiprennandi. Sú viðbragðsflétta, þótt sakleysisleg virðist, afhjúpar undirliggjandi væntingar: að einhver sem „kemur að“ sé að einhverju leyti minna fær.

Rasismi felst líka í alhæfingum: „Allir þeir sem koma þaðan eru svona.“

Þegar einstaklingar eru dæmdir út frá uppruna sínum, þjóðerni, húðlit eða menningarlegum bakgrunni – en ekki sem einstaklingar – þá erum við að viðhalda kerfum sem útiloka og mismuna. Stundum er þetta falið á bak við setningar sem byrja á: „Ég er ekki fordómafull/ur, en…“ Eins og það að afsaka sig geri fordóma ásættanlega.

Hann kemur fram í ferilskrám sem lenda neðst í bunka – ekki vegna hæfni, heldur vegna „skrítins“ nafns. Í saklausum bröndurum sem byggja á staðalímyndum. Í því að ákveða að skilja einhvern útundan, vegna þess að „hann skilur þetta hvort sem er ekki“.

Að spegla sjálfan sig – og horfa lengra

Að vera gegn rasisma þýðir ekki aðeins að segja „ég er ekki rasisti“. Það þýðir að horfast í augu við eigin hugsanir og venjur. Að viðurkenna að við búum öll í samfélagi sem hefur lengi hlotið áhrif frá sögulegu misrétti og aðskilnaði. Rasismi er ekki aðeins persónulegt viðhorf – hann er líka kerfislægur. Hann endurspeglast í þeim aðstæðum sem sumir þurfa að berjast gegn, á meðan aðrir ganga hiklaust í gegnum.

Það þýðir að við þurfum að vera meðvituð um eigin gleraugu – þau gleraugu sem geta litað sýn okkar á aðra án þess að við áttum okkur á því. Að vera meðvituð um forréttindi, og að við þurfum ekki að vera „slæm manneskja“ til að endurskapa fordóma. Við þurfum bara að vera ómeðvituð.

Þeir sem aðlagast – og er samt hafnað

Eitt það kaldhæðnislegasta sem útlendingar upplifa er að vera gagnrýndir fyrir að aðlagast ekki – og um leið upplifa aukna útilokun þegar þeir reyna að aðlagast. Þeir sem taka þátt, læra málið, afla sér menntunar, sýna áhuga – mæta gjarnan tortryggni eða að það sé „of mikið“. Eins og tilvist þeirra í samfélaginu – ef hún breytir einhverju – sé óþægileg.

Sumir vilja helst að hlutirnir haldist eins og þeir voru. Að samfélagið haldi sínu „hreina“ formi. En samfélag er ekki fast form. Það er lifandi. Breytilegt. Og engin manneskja eyðileggur samfélag með því að vera hluti af því – en það gera fordómarnir.

Orð að lokum

Ég hef eitt einfalt mottó sem hefur fylgt mér lengi:
Dæmið ekki – og þið hafið aldrei rangt fyrir ykkur.
Þegar við leyfum okkur að hitta aðra manneskju – í stað þess að dæma hana – opnast möguleikinn á raunverulegri tengingu. Þá losnum við við forsendur, og við byrjum að sjá. Sjá manneskju – ekki hugmyndina um hana.

Það er ekki nóg að standa hljóðlega gegn rasisma.
Við verðum að tala um hann. Kalla hann fram í dagsljósið.
Og við verðum að hlusta – ekki aðeins með eyrunum, heldur með hjartanu.

---

Valerio Gargiulo er rithöfundur og kennari sem hefur búið á Íslandi í rúm tuttugu ár. Hann er fæddur í Napolí á Ítalíu og hefur gefið út fjölda bóka, bæði á íslensku og ítölsku, þar á meðal sögur sem fjalla um menningarlegar brúarbyggingar og mannréttindi. Valerio starfar einnig að samfélagsverkefnum sem miða að því að efla fjölmenningu og samstöðu.