Verður blaðamennskan næsta fórnarlamb í stríði Trumps gegn gagnaleka?

Þegar Donald Trump settist aftur í embætti forseta árið 2025 hét hann því að „binda enda á ritskoðun á vegum ríkisins fyrir fullt og allt“.

Fyrirmælin hans – “Forsetaúrskurður um endurreisn tjáningarfrelsis og stöðvun ritskoðunar” – voru mörgum fagnaðarefni, þar á meðal mér.

Sem blaðamanni – jafnvel þótt ég fjalli aðallega um læknisfræði, vísindi og lýðheilsu – var það mér eins og ferskur and­blær að sjá að alríkisstjórnin hygðist hætta samvinnu við risafyrirtæki á sviði samfélagsmiðla til að stýra umræðu. Eftir að réttmæt gagnrýni hafði í mörg ár verið þögguð niður á stafrænum vettvangi virtist raun­veruleg skuldbinding við frjálsa tjáningu ekki aðeins nauðsynleg heldur löngu tímabær.

En nú reynir á bjartsýnina.

Nýtt minnisblað dómstólaráðuneytisins

Þann 25. apríl gaf Pam Bondi, dómsmálaráðherra Trumps, út minnisblað þar sem uppfært er hvernig dóms­málaráðuneytið skuli meðhöndla upplýsingar sem varða fjölmiðlafólk. Þetta minnisblað vekur spurningar um hvort skuldbinding stjórnvalda gagnvart frjálsri blaðamennsku sé jafn traust og lofað var.

Innan nokkurra klukkustunda frá því að minnisblaðið var birt spáðu vinstri­sinnaðir miðlar því að nýja stjórnin væri við það að gera frelsi fjölmiðla að engu. Newsweek birti frétt undir fyrirsögninni „Trump-stjórnin afnemur vernd Bidens fyrir blaðamenn“ og gaf í skyn að nýju reglurnar myndu þvinga frétta­menn til að gefa upp heimildir sínar eða afhenda minnispunkta. Aðrir vöruðu við „kælingaráhrifum“ á rannsóknarblaðamennsku og lýstu stefnu Bondi sem dulbúinni tilraun til að hræða fréttamenn og upp­ljóstrara. Á samfélagsmiðlum var tónninn enn dekkri: Spár um „af­glæpa­væðingu“ blaða­mennsku og yfirlýsingar um að „fjölmiðlafrelsi væri dautt“.

En þegar ég las minnisblaðið sjálft virtist veruleikinn ekki svona afdráttarlaus – þótt ég sé áfram varkár.

Minnisblaðið beinist að því að stöðva leka á trúnaðargögnum frá ríkisstarfs­mönnum – glæp sem getur grafið undan þjóðaröryggi, alþjóðasam­skiptum og trausti almennings. „Að vernda trúnaðargögn, forrannsóknargögn og aðrar við­kvæmar upp­lýsingar er lífsnauðsynlegt fyrir skilvirka stjórnsýslu og lög­gæslu,“ skrifar Bondi.

Hún felldi úr gildi hluta þeirra tjáningarfrelsisvarna sem fyrrverandi dómsmálaráðherrann Merrick Garland setti, til að endurheimta getu dómsmálaráðuneytisins til að rannsaka leka, en með ströngum skilyrðum.

Samkvæmt nýju reglunum má beina athugun að frétta­mönnum aðeins ef:

1. Rökstuddur grunur er um refsiverðan verknað;
2. Gögnin eru nauðsynleg til að tryggja sakfellingu;
3. Allar aðrar raunhæfar leiðir hafa verið fullreyndar.

Bondi fullyrti að þetta snerist ekki um að þagga niður í fjölmiðlum: „Rannsóknaraðferðir sem varða frétta­öflun eru óvenjuleg úrræði sem aðeins má beita sem síðasta úrræði.“ Hún lagði áherslu á að skot­markið væru ekki fjöl­miðlar heldur ríkis­starfs­menn sem leka trúnaðargögnum í pólitískum tilgangi. Hún sakaði Biden-stjórnina um „valkvæðan leka“ til að knýja pólitískt drifnar rann­sóknir – vísun til svokallaðrar lawfare sem beitt var gegn Trump og bandamönnum hans. Bondi var harðorð: Að ljóstra upp trúnaðargögnum „í auðgunarskyni“ eða til að grafa undan hags­munum Bandaríkjanna „mætti kalla landráð“.

Viðvörun Tulsi Gabbard

En skömmu áður hafði Tulsi Gabbard, nú þjóðar­öryggis­ráðgjafi (DNI), lýst því yfir að hún hefði vísað tveimur leka­málum til dómsmálaráðuneytisins og þriðja væri í burðarliðnum – þar á meðal eitt sem laut að ólöglegri afhendingu gagna til Washington Post.

„Pólitísk beiting leka leyni­þjónustu­gagna sem setur öryggi þjóðarinnar í hættu og verður að stöðva,“ skrifaði Gabbard á X og hét því að þeir seku yrðu „dregnir til ábyrgðar fyrir dómstólum“. Gabbard kallaði ekki lekana uppljóstranir heldur lýsti þeim sem skemmdar­verkum „djúp­ríkisglæpa­manna“ sem vildu spilla fyrir stefnu Trumps.

Minnisblað Bondi virðist því hluti af stærra átaki til að endurheimta stjórn á trúnaðargögnum – að meðhöndla leka pólitískt viðkvæmra upplýsinga sem þjóðar­öryggis­ógn, ekki hetjulega mótstöðu.

Viðkvæm jafnvægislist

Jafnvel reglur sem settar eru í góðri trú geta haft ófyrirséðar afleiðingar. Vald til að stöðva leka getur breyst í verkfæri til að kæfa óþægilega umfjöllun.

Aðgerðir ætlaðar til að vernda leynileg gagnasöfn geta haft kælingaráhrif – fælt heimildarmenn, jafnvel þá sem upplýsa um raunverulegt misferli, frá því að stíga fram.

Sagan kennir okkur að stjórn­völd, óháð hugmyndafræði, hafa fundið leiðir til að stýra frásögnum eftir hentug­leika – með njósnum, ritskoðun eða mark­vissum aðgerðum gegn upplýsingaleka.

Trump hefur aldrei leynt fyrirlitningu sinni á hefðbundnum fjöl­miðlum og kallað þá „fake news“ og „óvini þjóðarinnar“. Þótt áherslan nú sé á leka trúnaðargagna, getur víðtækara rann­sóknar­vald gagnvart fjöl­miðlum skapað möguleika á mis­notkun í framtíðinni – af öðrum dóms­málaráðherra, í annarri stjórn, í allt öðrum tilgangi.

Hættan? Mis­notkunin þarf ekki að eiga sér stað í dag – það nægir að hún sé möguleg.

Af hverju sjálfstæð blaðamennska skiptir máli

Sem blaðamaður skil ég þörfina fyrir að vernda þjóðar­öryggi, en hún má aldrei verða afsökun fyrir því að þagga niður réttmæta gagn­rýni, hræða blaðamenn eða refs­a uppljóstrurum sem afhjúpa raunverulegt mis­ferli.

Frjálsir og óháðir fjöl­miðlar eru ekki munaður – þeir eru er burðar­ás lýð­ræðisins, nauðsynlegt aðhald gagnvart þeim sem vilja starfa í skugganum.

Tjáningar­frelsi fjöl­miðla verndar ekki aðeins blaða­menn, það verndar rétt þinn til upplýsinga.

Greinin birtist fyrst í Brownstone Journal.