Með tilkomu spunagreindar á borð við ChatGPT hefur gervigreindartækni tekið risastökk fram á við og notkun hennar vex hratt. Hefðbundin gervigreind getur greint gögn, reiknað og gert flóknar spár. En spunagreindin hefur náð valdi á tungumálinu, getur skilið texta og bætt við hann og í krafti þess getur hún skrifað ritgerðir og skýrslur, lesið gríðarlegt magn texta á örskotsstund, flokkað, greint, borið saman. Hún hefur einnig náð talsvert góðu valdi á að álykta í samræmi við rökreglur og útskýra skref fyrir skref lausnir á vandamálum.
Þessi nýtilkomna tækni er þegar tekin að skila miklu hagræði. Hún auðveldar okkur lífið, flýtir fyrir okkur, léttir af okkur margskonar verkefnum. En það er einmitt í þessu hagræði sem stærsta hættan við notkun hennar felst. Spurningin sem við stöndum frammi fyrir nú er sú hvort við látum okkur nægja að nota tæknina til að auðvelda okkur lífið, með þeim afleiðingum sem það getur haft, eða hvort nýtum markvisst þá möguleika sem hún býður upp á til að efla eigin hugræna getu. Til þess verðum við að leggja gagnrýna hugsun til grundvallar við notkun tækninnar.
Aðlögunarhæfni heilans
Gagnrýnin hugsun grundvallast hins vegar á getunni til að hugsa yfirleitt. Hugtakið neuroplasticity sem á íslensku má þýða sem taugaendurmótun eða taugaendurmótanleiki vísar til hæfni heilans til að breytast og aðlagast á grunni þeirra viðfangsefna sem hann fæst við. Þetta snýst um sveigjanleika, eða öllu heldur aðlögunarhæfni taugakerfisins. Þegar við lærum eitthvað nýtt eða fáumst við flókin hugræn verkefni eflum við getu okkar til að hugsa, leysa vandamál og taka ákvarðanir. Ef við hættum að fást við verkefni af tilteknum toga dregur smám saman úr getunni til að fást við þau; þessu má líkja við það að hætta að nota tiltekinn vöðva.
Greiningarhæfni og ákvarðanataka
Gervigreind gerir okkur kleift að létta af okkur margskonar hugrænum verkefnum sem bæði sparar tíma og veitir okkur oft innsæi sem við hefðum aldrei fundið sjálf. En þetta leiðir líka til annarrar spurningar: Ef gervigreind tekur sífellt fleiri ákvarðanir fyrir okkur, hvað verður þá um hæfileika okkar til að hugsa sjálf?
Fyrirtæki sem nota gervigreind til að framkvæma flóknar gagnagreiningar eða greina hegðun viðskiptavina gætu til dæmis óafvitandi dregið úr hæfni starfsfólks til að framkvæma þessi verkefni sjálft. Þegar gervigreind gerir spár um markaðstækifæri, reiknar út hagkvæmni verkefna eða þróar nýjar markaðsherferðir geta starfsmenn orðið síður virkir í þessum ferlum, taka jafnvel lítinn sem engan þátt í þeim. Með tímanum gæti þetta leitt til skertrar hæfni til að hugsa sjálfstætt og vinna með gögn upp á eigin spýtur. Það sama á við um margvísleg verkefni og ákvarðanir í einkalífinu.
Athyglis- og sköpunargáfa
Notkun gervigreindar sem sér um greiningu og úrvinnslu gagna getur einnig haft áhrif á athyglisgáfu okkar. Þegar venjumst því að fá tafarlaust svör og innsýn frá gervigreind, getur dregið úr þolinmæði okkar til að framkvæma rannsóknir og greiningar sjálf. Þetta gæti leitt til þess að hæfnin til að vinna úr flóknum upplýsingum minnki.
Gott dæmi um þetta er notkun leiðsögukerfa. Margir treysta alfarið á slík kerfi til að rata og þurfa sjaldan að leggja leiðina á minnið. Þetta getur rýrt rýmisskynjun og hæfni okkar til að rata án aðstoðar. Með tímanum er hætt við að við hættum að geta ratað, jafnvel í nærumhverfinu, einfaldlega vegna þess að við höfum vanrækt að viðhalda hæfninni til þess.
Gervigreind getur einnig haft áhrif á sköpunarhæfni okkar. Sköpunarhæfni snýst að stórum hluta um að tengja ólíkar hugmyndir, hugsa út fyrir rammann og finna nýjar lausnir á gömlum vandamálum. Þegar gervigreind tekur við hlutverki sköpunarinnar, til dæmis í ritun, myndlist eða tónlist, getur það leitt til þess að við verðum síður virk í sköpunarferlinu.
Hvernig viðhöldum við og eflum eigin hugræna getu?
Það er ljóst að gervigreind býður upp á mikinn ávinning fyrir bæði einstaklinga og fyrirtæki, sérstaklega þegar kemur að því að auka skilvirkni og hraða ákvarðanatöku. En hvernig höldum við hæfninni til að hugsa sjálfstætt og skapandi og hvernig nýtum við best tæknina til að efla þessa hæfni?
- Markviss þjálfun í sjálfstæðri hugsun: Það er mikilvægt að þjálfa hugann í að taka ákvarðanir án aðstoðar gervigreindar. Það gæti þýtt að við þurfum að skipuleggja verkefni þannig að þau krefjist sjálfstæðrar hugsunar eða að starfsmenn taki virkan þátt í ákvörðunum án tæknilausna.
- Þjálfun í rökhugsun: Maðurinn er dýrið sem getur hugsað röklega, sagði Aristóteles. Rökhugsunin er grundvöllur gagnrýninnar hugsunar og hún er grundvöllur þess að við náum að nýta gervigreindartæknina með réttum hætti. Þjálfun í röklegri hugsun er því grundvallaratriði sem við verðum að leggja miklu meiri áherslu á.
- Sköpun án tækni: Við ættum að halda í venjur sem krefjast skapandi hugsunar, jafnvel án tækninnar. Hvort sem það snýst um að skrifa, semja tónlist eða þróa markaðsáætlanir, er mikilvægt að takast stöðugt á við skapandi verkefni.
- Samspil manns og gervigreindar: Lykilatriðið er að nota gervigreind sem verkfæri sem styður við hugsun og ákvarðanatöku, en forðast að láta tæknina taka alfarið yfir. Það getur falið í sér að við notum hana til að gera fyrstu úrvinnslu, en tökum svo sjálfstæðar ákvarðanir byggðar á þeim upplýsingum sem gervigreindin veitir.
- Gervigreindin sem viðmælandi: Það sem oft vill gleymast varðandi gervigreindina er hæfileiki hennar til samræðna. Frábær leið til að halda huganum í þjálfun er að ræða verkefni, hugmyndir og flókin viðfangsefni við gervigreindina. Gervigreindin leitast ávallt við að vera málefnaleg, hún getur oft komið með ný sjónarhorn og hjálpað okkur að finna villur í ályktunum eða forsendum. Ef við notum hana markvisst sem viðmælanda veitir það okkur tækifæri til að styrkja og efla okkar eigin hugrænu hæfni.
Stærsta áskorun okkar tíma
Í heimi þar sem gervigreind gegnir sífellt stærra hlutverki er það okkar ábyrgð að viðhalda og helst stófefla eigin hugræna hæfileika. Þrátt fyrir ágæti gervigreindar má ekki gleyma því að ekkert tæki ætti að fá að koma í staðinn fyrir kraftinn sem liggur í manneskjunni sjálfri – í hæfileikanum til að hugsa, læra og skapa. Gervigreind er ein merkasta uppfinning mannkynsins og þessi uppfinning grundvallast á hæfni okkar til að hugsa gagnrýnið, sjálfstætt og skapandi. Tilhneigingin til að auðvelda okkur lífið og hin stöðuga krafa um aukna skilvirkni má ekki leiða til þess að við glötum þessari hæfni. Þvert á móti eigum við að nýta þá nýju möguleika sem tæknin veitir til að efla hugræna hæfni okkar og ekki síst til að tryggja að sú hæfni verði á færi miklu fleiri en nú. Þetta er stærsta áskorun okkar tíma.
Þorsteinn Siglaugsson og GPT-4
Þorsteinn er sérfræðingur í hagnýtingu gervigreindar og höfundur „Frá óvissu til árangurs: Skýr hugsun og listin að taka betri ákvarðanir“, GPT-4 er mállíkan
