Það vekur athygli að sjá fólk eins og Egil Helgason verja USAID og afgreiða nýlegar fréttir af starfsemi stofnunarinnar sem falsfréttir. Þetta er sérstaklega áhugavert í ljósi þess að sjálfstæðir fjölmiðlar hafa í áratugi fjallað ítarlega um hvernig Bandaríkin nota stofnunina markvisst til að styðja við valdarán um allan heim. Þegar Egill deilir grein DV sem kallar umfjöllun um USAID „sláandi dæmi um dreifingu falsfrétta“ er það í raun hann sjálfur og DV sem eru að dreifa röngum upplýsingum. Þó að stofnunin sinni vissulega að einhverju leiti mannúðarverkefnum eins og matardreifingu, er stór hluti af starfsemi hennar beinlínis helgaður því að styðja við heimsvaldastefnu Bandaríkjanna. Þetta er ekki samsæriskenning heldur vel skjalfest staðreynd sem hefur verið staðfest með fjölda uppljóstrana og rannsókna síðustu áratugi.
Valdskipti undir yfirskini mannúðar og lýðræðis
USAID var stofnað af John F. Kennedy árið 1961 sem verkfæri í kalda stríðinu. Í dag starfar stofnunin ásamt NED (National Endowment for Democracy) í raun sem verkfæri bandarískrar utanríkisstefnu og framlenging leyniþjónustustofnana. Sérstaklega í löndum sem ekki ganga í takt við vilja Washington og oftar en ekki undir yfirskini lýðræðisumbóta og mannréttindabaráttu.
Stofnanir eins og USAID og NED hafa verið lykilaðilar í svokölluðum „litbyltingum“ víða um heim. Þessar byltingar eru kynntar sem sjálfsprottnar lýðræðishreyfingar en eru í raun oft skipulagðar og fjármagnaðar af vestrænum ríkjum. Markmiðið er að steypa af stóli stjórnvöldum sem ekki ganga í takt við hagsmuni Bandaríkjanna og koma í staðinn upp stjórnum sem eru hliðhollari vestrænum hagsmunum.
Sýnt hefur verið fram á hvernig Bandaríkin noti fjölmörg verkfæri til að ná markmiðum sínum líkt og að fjármagna frjáls félagasamtök (e. NGO – Non-Governmental Organizations) en líka með því að þjálfa unga leiðtoga auk umfangsmikilla fjölmiðlaherferða sem miða að því að móta almenningsálit. Eitt dæmi um þjálfun leiðtoga er Juan Guaidó sem gerði sér lítið fyrir og lýsti sig einhliða forseta Venesúela árið 2019 án þess að hafa sigrað neinar kosningar. Það sem færri vita er að 2005 var hann sendur til Belgrad til að fá þjálfun hjá CANVAS (Center for Applied Non-Violent Action and Strategies), samtökum sem eru fjármögnuð af NED og tengdum stofnunum [1]. CANVAS var sprottið upp úr Otpor, serbnesku mótmælahreyfingunum sem steyptu Milosevic af stóli, og sérhæfði sig í að „flytja út byltingar“ til landa sem Bandaríkin vilja hafa áhrif á. Þess má geta að Ísland studdi Juan Guaidó en þá var Guðlaugur Þór Þórðarson utanríkisráðherra.
Fjöldinn allur af vel skrásettum dæmum eru til sem sýna hvernig USAID og NED er beitt. Í Venesúela árið 2002 studdu USAID og NED fjárhagslega þá hópa sem stóðu að valdaránstilraun gegn Hugo Chavez. Þetta var gert í gegnum flókið net félagasamtaka og fjölmiðla sem fengu fjármagn frá stofnununum, þar á meðal fjölmiðla sem beinlínis hvöttu til valdaráns. Þegar valdaránið mistókst og Chavez náði aftur völdum, kom í ljós að NED hafði tvöfaldað fjárframlög sín til andspyrnuhópa í landinu. USAID var aftur á ferðinni í Venesúla nýlega þegar Bandaríkin vildu losa sig við Nicolas Maduro arftaka Chavez.
Annað skýrt dæmi er Appelsínugula byltingin í Úkraínu árið 2004, þar sem USAID og NED veittu umtalsverðan fjárhagslegan stuðning til félagasamtaka og fjölmiðla sem studdu Viktor Júsjenkó. Undir yfirskini „lýðræðis“ fjármögnuðu stofnanirnar skipulagða herferð til að hafa áhrif á kosningarnar. Sambærilegt mynstur má sjá í Serbíu árið 2000 í svokallaðri „Bulldozer byltingu“ þar sem vestrænt sinnuð samtök, fjármögnuð af USAID og NED, skipulögðu mótmæli og fjölmiðlaherferðir gegn Slobodan Milosevic.
Þessi dæmi sýna hvernig stofnanirnar vinna kerfisbundið að því að hafa áhrif á stjórnmál annarra ríkja með því að fjármagna og skipuleggja aðgerðir sem miða að því að koma á stjórnum sem eru hliðhollar bandarískum hagsmunum, oft á kostnað raunverulegra hagsmuna íbúa viðkomandi landa.
Borgaralegu samfélagi ýtt til hliðar
Lykilþáttur í starfsemi USAID og NED er að stofna og fjármagna „frjáls félagasamtök”. Þessi samtök koma fram sem sjálfstæðir fulltrúar borgaralegs samfélags, oftast undir formerkjum mannréttinda, tjáningarfrelsis eða lýðræðisumbóta. Þó að þau séu kynnt sem óháð ríkisvaldinu eru þau í raun fjármögnuð af bandaríska ríkinu og vinna að pólitískum markmiðum þess.
Julian Assange benti á í bók sinni frá 2014 að hugmyndin um sjálfstætt borgaralegt samfélag sé að miklu leyti orðin blekking. Frá áttunda áratugnum hafa raunveruleg grasrótarsamtök í mörgum löndum vikið fyrir skipulögðum hagsmunasamtökum sem eru fjármögnuð af erlendum stjórnvöldum og fyrirtækjum. USAID og NED tilheyra þannig neti sem vinnur náið með CIA og skapar „borgaralegt samfélag“ í formi frjálsra félagasamtaka sem eru þó í raun verkfæri bandarískrar utanríkisstefnu.
Nýlegt dæmi um þetta eru átökin í fyrra um lög sem ríkisstjórn Georgíu vildi innleiða sem gerði aðilum (félagsamtökum og fjölmiðlum) sem fjármagnaðir eru með erlendu fé gert að gefa upp hvaðan fjármagnið kæmi. Lögin báru yfirskriftina “Transparency on Foreign Influence” en USAID og fjöldi vestrænna stjórnvalda brást hart við enda myndu slík lög afhjúpa hvernig fjöldi georgískra félagasamtaka er í raun fjármagnaður og stýrt af erlendum aðilum. USAID færði félagasamstökum í landinu um 42 milljónir dollara í tengslum við kosningarnar 2024. Það gera hátt í sex milljarða Íslenskra króna. Þórdís Kolbrún Gylfadóttir, sem var utanríkisráðherra á þeim tíma, gerði sér sérstaka ferð til landsins til að mótæla ríkisstjórn Georgíu en af myndum mátti líka sjá íslenskt sendiráðsfólk meðal mótmælenda.
WikiLeaks hefur í gegnum árin birt margvíslegar upplýsingar sem sýna hvernig USAID starfar sem framlenging bandarískrar utanríkisstefnu [2]. Sendiráðsskeytin sem WikiLeaks birti árið 2010-2011 sýna meðal annars hvernig bandaríska sendiráðið í Haítí vann með USAID að því að koma í veg fyrir endurkomu Jean-Bertrand Aristide til valda, og hvernig stofnunin skipulagði „lýðræðisverkefni“ í Austur-Evrópu sem í raun voru dulbúnar aðgerðir til að hafa áhrif á stjórnmál þessara landa. Gögnin sýna einnig flókið net fjármögnunarleiða sem notaðar voru til að fela raunveruleg tengsl bandarískra stjórnvalda.
WikiLeaks gögnin sýna að í Haítí viðurkenndi bandaríski sendiherrann James Foley í leynilegu sendiráðsskeyti frá mars 2005 að Jean-Bertrand Aristide nyti enn stuðnings meirihluta almennings. Þrátt fyrir þetta héldu Bandaríkin áfram að vinna gegn endurkomu hans með aðstoð USAID. Gögnin sýna einnig hvernig bandaríska sendiráðið og USAID unnu markvisst að því að halda launum í verksmiðjum Haítí niðri til að tryggja samkeppnishæfni bandarískra fyrirtækja.
Bólivía er annað dæmi um hvernig USAID vinnur markvisst gegn lýðræðislega kjörnum stjórnvöldum. Árið 2013 rak Evo Morales, fyrsti frumbyggjaforseti Bólivíu, USAID úr landinu eftir áralanga íhlutun stofnunarinnar í innanríkismálum landsins. Skjöl sem fengin voru í gegnum upplýsingalög (FOIA) sýndu að USAID hafði fjármagnað hópa sem beittu ofbeldi og kyntu undir pólitískt upplausnarástand árið 2008. Stofnunin neitaði að upplýsa hvaða stjórnarandstöðuhópa hún hafði fjármagnað en mynstrið endurtók sig svo árið 2019 þegar Morales var steypt af stóli í valdaráni sem var stutt af Bandaríkjunum og OAS (Samtökum Ameríkuríkja). Þá kom í ljós að USAID og NED höfðu um árabil fjármagnað þá hópa sem stóðu að baki valdaráninu. Í sendiráðsskeyti sem WikiLeaks birti kom fram að bandaríska sendiráðið var meðvitað um að USAID væri að vinna gegn Morales stjórninni [3].
Verkfæri til að viðhalda vestrænum yfirráðum
Stofnandi NED, Alan Weinstein, viðurkenndi hlutverk stofnunarinnar opinberlega í viðtali við Washington Post árið 1991. Þar sagði hann beinlínis að „margt af því sem við erum að gera í dag gerði CIA fyrir 25 árum.“ [4] Vegna þessarar yfirlýsingar og starfsemi stofnunarinnar hefur NED oft verið kallað „önnur CIA“ á alþjóðavettvangi.
Gabriel Rockhill, prófessor við Villanova háskóla, hefur rannsakað ítarlega hvernig hugmyndin um „lýðræðisuppbyggingu“ er notuð til að réttlæta heimsvaldastefnu Bandaríkjanna. Hann bendir á að stofnanir líkt og USAID og NED séu í raun verkfæri til að viðhalda bandarískum yfirráðum undir yfirskini lýðræðis og mannréttinda [5]. Rockhill sýnir fram á hvernig þessar stofnanir vinna markvisst að því að grafa undan sjálfstæðum hreyfingum og koma í staðinn á fót samtökum sem eru háð vestrænu fjármagni og stjórn.
Jeffrey Sachs, prófessor við Columbia háskóla, hefur tekið í svipaðan streng og bent á að stofnanir eins og USAID og NED séu hluti af stærra kerfi sem hefur verið hannað til að þjóna hagsmunum stjórnvalda og valdahópa Washington [6]. Frá árinu 1947 hafi Bandaríkin reynt að steypa af stóli að minnsta kosti 80 ríkisstjórnum um allan heim, oftast fyrir tilstilli CIA og stofnana eins og USAID og NED. Þessar aðgerðir fela í sér valdarán, morð, uppreisnir, borgaralega óróa, kosningasvindl, efnahagslegar refsiaðgerðir og beinar hernaðaraðgerðir. Sachs bendir á að þessi stefna hafi ekkert með lýðræði að gera heldur snúist um að tryggja aðgang að auðlindum, olíuleiðslum og öðrum efnahagslegum hagsmunum. Áratuga löng saga þessara stofnana við að grafa undan lýðræðinu víða um heim er því vel skjalfest.
Þá hefur blaðamaðurinn Thomas Fazi nýlega bent á að Evrópusambandið hafi tekið upp sambærilegar aðferðir og USAID og NED [7]. ESB notar fjárveitingarvald sitt til að fjármagna félagasamtök og fjölmiðla sem vinna að því að styrkja stöðu sambandsins og stuðla að „meiri Evrópu“. Þetta er gert undir yfirskini þess að verja „evrópsk gildi“ en er í raun leið til að tryggja að borgaraleg félagasamtök vinni að hagsmunum ESB. Fazi segir að þetta kerfi sé orðið að eins konar áróðursvél sem notar almannafé til að móta almenningsálit í þágu stofnanavaldsins í Brussel. Dæmi um þetta er CERV áætlunin (Citizens, Equality, Rights and Values programme) sem ESB setti á laggirnar árið 2021. Áætlunin hefur um 2 milljarða evra til ráðstöfunar á tímabilinu 2021-2027.
„Frjálsir fjölmiðlar“ háðir bandarísku fjármagni
Nýleg uppljóstrun sýnir hversu víðtæk áhrif USAID hefur á fjölmiðla um allan heim. Í Úkraínu hefur komið fram að allt að 90% fjölmiðla eru fjármagnaðir af stofnuninni og margir þeirra hafa enga aðra tekjulind [8]. Stærstu fjölmiðlar landsins, þar á meðal Kyiv Independent, hafa nú lent í fjárhagserfiðleikum eftir að Trump fyrirskipaði að frysta fjárveitingar til USAID.
Í Hvíta-Rússlandi kemur 60% af fjármagni 20 stærstu fjölmiðlanna frá Washington og í Kúbu fær einn fjölmiðill, CubaNet, hálfa milljón dala á ári til að framleiða „hlutlaust“ efni sem er þó greinilega andkommúnískt [8]. Þetta mynstur endurtekur sig í löndum eins og Georgíu, Búrma og Níkaragva þar sem fjölmiðlar sem eru gagnrýnir á stjórnvöld reiða sig nær alfarið á bandarískt fjármagn. Í Búrma voru um 200 blaðamenn sem fá laun sín greidd beint frá USAID.
USAID hefur einnig umfangsmikil áhrif á samfélagsmiðla og netumræðu. Leynileg skýrsla stofnunarinnar sem komst í hendur blaðamanna sýnir að hún hefur þróað aðferðir til að kæfa gagnrýnar raddir með því að þrýsta á auglýsendur að hætta viðskiptum við óþægilega miðla [9]. Stofnunin hefur sérstakan áhuga á að berjast gegn því sem hún kallar „malinformation“ – sem er í raun sannleikur sem er óþægilegur fyrir bandarísk stjórnvöld. Markmiðið er að beina fólki að hefðbundnum vestrænum fjölmiðlum og „bólusetja“ það gegn upplýsingum sem gagnrýna bandarísk stjórnvöld.
Hundruð milljarðar árlega til að grafa undan lýðræðinu
Forsvarsmenn USAID og NED hafna alfarið gagnrýni líkt og við höfum fjallað um hér að ofan og segja stofnanirnar þvert á móti mikilvægar fyrir uppbyggingu lýðræðis, stuðningi við frjálsa fjölmiðla og eflingu borgaralegs samfélags. Því er haldið því fram að stofnanirnar starfi sjálfstætt frá bandarískum stjórnvöldum og vinni eingöngu að því að efla lýðræði og mannréttindi. Gagnrýnendur benda hins vegar á að þessi rök standist ekki skoðun, enda séu báðar stofnanir fjármagnaðar af bandarískum almannafé og starfi í nánu samráði við utanríkisráðuneyti Bandaríkjanna. Þá sé það varla tilviljun að „lýðræðisuppbygging“ þeirra beinist nær eingöngu að löndum sem ekki fylgja stefnu Washington.
Umfang þessara aðgerða er gríðarlegt þegar litið er á fjármagnið sem er í spilinu. Árið 2024 var heildarfjárveiting til USAID um 32,5 milljarðar Bandaríkjadala [10] og NED fékk 315 milljónir dala [11]. Þetta er þó aðeins hluti af heildarfjármögnun vestrænna ríkja til slíkra verkefna, því Evrópusambandið, Bretland og önnur vestræn ríki reka sambærileg kerfi með eigin fjármögnun.
Þó að USAID og NED sinni vissulega líka öðrum verkefnum er mikilvægt að skilja margþætt hlutverk þessara stofnana. Gögn og rannsóknir sýna að þær eru ekki eingöngu mannúðarstofnanir heldur frekar verkfæri í bandarískrar utanríkis og heimsvaldastefnu. Gagnrýni á starfsemi þeirra er því ekki „falsfréttir“ heldur byggð á áratuga rannsóknum og uppljóstrunum.
Heimildir
1. „The Making of Juan Guaidó: How the US regime change laboratory created Venezuela’s coup leader“ – The Grayzone, 2019
2. „WikiLeaks points to US meddling in Haiti“ – The Guardian, 2011
3. „USAID: The Bone of Contention in U.S. – Bolivia Relations“ – Center for Economic and Policy Research, 2013
4. „Innocence abroad: the new world of spyless coups“ – David Ignatius, Washington Post, 1991
5. „Imperialist Propaganda and the Ideology of the Western Left Intelligentsia“ – Gabriel Rockhill, Monthly Review, 2023
6. „Trump, Musk Want to Dismantle USAID: Here’s Where It Spends Its Money“ – Business Insider, 2025
7. „Final FY24 Spending Deal“ – U.S. Global Leadership Coalition, 2024
8. „USAID Falls, Exposing a Giant Network of US-Funded ‘Independent’ Media“ – Scheerpost, 2025
9. „USAID’s Disinformation Primer Exposed: Global Censorship in the Name of Democracy“ – MintPress News, 2024
10. „The EU’s propaganda machine“ – Thomas Fazi, 2025
11. „Why Joe Biden Is a Foreign Policy Failure“– Jeffrey Sachs, 2024
Greinin birtist fyrst á vefritinu Neistar.
